Апокрифните текстови водат потекло од старата еврејска религиозна литература во која со нив се означувале тајни книги кои обработувале иста тематика како и старозаветните книги. Во вториот век п.н.е. тие текстови, заедно со другите еврејски старозаветни книги биле преведени на грчки јазик и заради тоа што биле сметани како еден вид тајни, скриени книги, го добиле името апокрифи /од грчкиот збор апокрифос – скриен, таинствен/. Првите христијани ги презеле апокрифите од тие грчки преводи и оттогаш тие почнале да играат важна улога во христијанската литература. Тие што живееле во првите векови од христијанството многу се интересирале за некои од поважните личности и настани од старозаветната историја за да можат да научат многу повеќе детаљи отколку што можеле да најдат во текстот на Библијата. Оттаму во тоа време многу се распространувале анонимните апокрифни текстови кои со многу фантазија ги преработувале и проширувале библиските легенди. Паралелно со старозаветните се појавиле апокрифни текстови кои на ист начин ги разработувале настаните и личностите од Новиот завет. Особено голема била потребата од вториот вид апокрифи кои содржеле многу неразбирливи и апстрактни места, многи симболи и алегории и кои не биле многу достапни до широките народни маси. Пишувачите на тие старозаветни и новозаветни апокрифи останале анонимни, а понекогаш се случувало тие за да им дадат поголем авторитет на текстовите ги потпишувале со имиња на најстарите христијански писатели, со имињата на некои апостоли и нивните ученици.
     Тие „лажни“ апокрифни текстови почнале да се множат во феудализмот кога христијанството станало званична црква наспроти која никнувале разни ереси како форма на отпорот за христијанизација, односно феудализација. Против нив христијанските претставници во вториот век ги издвоиле канонските од неканонските текстови и создале индекс на „лажни“ апокрифни книги. Оваа постапка се применила со старозаветните апокрифи кои до нас стигнале по пат на превод од еврејски јазик. Понекогаш тие преводи биле многу слободни, зашто преведувачите не го знаеле добро грчкиот / еврејскиот јазик. Највредните препишувачи и корисници на апокрифите биле богомилите. Оттаму во апокрифите можат да се сретнат некои епизоди за нивното учење кои ги нема во текстот што се преведувал.
     Според настаните и личностите со кои се занимавале, апокрифите можат да се поделат на: старозаветни и новозаветни апокрифи.
     Старозаветните апокрифи ги имало помалку зашто богомилите во своето учење го отфрлале најголемиот дел од Стариот завет. Сепак во нивниот развој, а особено после прогоните на богомилите тие користеле некои старозаветни легенди кои биле погодни преку нив да се прикријат основните принципи

на богомилското дуалистичко учење. Таква е Книгата за Енох која е пшувана во облик на визија или апокалипса и која е прогласена за апокриф во V век н.е. кога почнале да се користат разни дуалистички учења. За овој апокриф се сметало дека го напишал самиот Енох кој бил седми човек од Адама, првиот човек на земјата спрема христијанската легенда. Во апокрифот Енох раскажува за својот пат по небото. Придружуван од небесните ангели Енох ги поминал седумтте неба каде го видел животот во рајот и во пеколот. Ангелите му ги покажале патиштата на сонцето и ѕвездите, го запознале со небесните достоинственици и му укажале на небесните ангели и го довеле пред господовиот престол. Самиот Бог му кажал на Енох како го создал светот и првиот човек и го запознал со своите намери во иднината.
     Автографот на овој апокриф настанал во еврејската книжевност, откаде бил преведен на грчки, а потоа од византиската книжевност стигнал до нас.
     Слична по содржина е Книгата Варухова во која е дадена визија /апокалипса/ на животот на небото. Во апокрифот се дава опис на космосот, на првите луѓе и нивниот грев. Во некои свои епизоди апокрифот потсетува на богомилското учење /на пример детаљот за садењето на лозата во рајот од страна на Сатаната/.
     Во апокрифот се кажува дека Варух бил божји миленик заради богоугодниот начин на живот.
     Кога вавилонскиот цар Набукодоносор го срушил и опљачкал градот Ерусалим, Варух бил многу ујаден. За да го утеши Господ му го испратил анѓелот кој го однел на небото и му ги покажал тајните на небесниот живот кои му биле недостапни за смртен човек.
     Освен овие апокалиптични апокрифи, познат е и старозаветниот апокриф Книгата за Адам и Ева. Апокрифот е напишан во вид на легендарен расказ во кој е проширен библискиот расказ за првите луѓе во кој се опишува животот на Адам и Ева после нивното прогонство од рајот. Апокрифот е земен од т. н. апокрифна народна библија, позната под името Палеја.
     Во апокрифот се кажува дека Адам и Ева по прогонството од рајот имале 33 сина и 33 ќерки. Бидејќи проживеал деветсто триесет години, Адам смртно се разболел. Неговиот син Сит отишол да бара милост од Бога за својот татко. Меѓутоа, нему архангелот Михаил му кажал дека нема лек за неговиот татко, дека му се приближил денот на смртта и му дал три страка од бор, кедар и кипарис да му ги предаде на неговиот татко. За Адама тоа бил знак

дека ќе умре. Затоа, од трите гранчиња си направил венец за главата . Подоцна од венецот бил направен крстот на кој бил распнат Исус Христос.
     Спрема апокрифот Ева живеела уште шест години по смртта на Адам.Таа им раскажувала на своите внучиња за времето кога таа и Адам биле прогонети од рајот. Извесни детаљи од апокрифот како што се на пример молитвата на Адам и Ева во реките Јордан и Тигар или оној за потпишувањето на договорот меѓу Адам и Сатаната, при орањето имаат богомилско, односно дуалистичко потекло.
     Во средновековната книжевност има значителен број на новозаветни апокрифи. Тоа е и разбирливо кога се знае дека богомилите, како и сите други ереси – своето учење го засновале пред се на новозаветните текстови, т. с. на евангелијата и делата апостолски. На ова место можат да се приопштат повеќе апокрифи во кои поопширно отколку во канонското евангелие се изнесува животот на Исус, Богородица и други новозаветни личности.
     Најпопуларен апокрифен текст е апокалипсата на Христовата мајка /Одењето на Богородица по маките/. Во овој апокриф со многу фантазија и реалност е предаден животот на грешниците во пеколот.
     Небесниот арханел ја водел Богородица по пеколот и – ги покажувал грешниците и нивните маки. Една од битните христијански догми е божјото тројство – верувањето во Бога Отецот, Синот и Светиот дух. Во христијанската црква имало учење кое го порекнувало ова тројство. Христијанската црква била многу строга во почитувањата на верските догми што дошло до израз и во овој апокриф. Писателот во духот на оваа строгост успеал да ја долови сликата на мачениците во пеколот кои не ги почитувале христијанските догми.
     Меѓу најпознатите новозатни евангелија било Евангелието на младенството или Томиното евангелие кое е наречено така по апостолот Тома, кому и му се припишува. Во овој апокриф Христос е прикажан како дете со натприродни способности. Христос уште како 4 – годишно дете покажувал неверојатни способности. Тој „само со збор“ можел матната вода да ја претвори во бистра. Играјќи си со децата со кал Христос направил 12 птици кои ги оживеал и ги пуштил да летаат. Играјќи, едно од децата со врбово стапче му го растурил вирот со кој играл Христос. Тој се разлутил и наредил детето да се исуши како врбовото гранче. Друг пат некое дете му скокнало на грб на Христос. За да му се освети тој наредил детето да се парализира. На тој начин Христос предизвикувал страв и ужас во околината. Жителите на

местото му се пожалиле на таткото на Исус од детето и тој го карал. Меѓутоа за освета Исус направил сите кои говореле за него да ослепат. Таткото Јосиф го зел детето и го „повлекол за уво“, но Исус разлутен го нарекол разбојник. Јосиф го дал да учи, но учителите го вратиле назад детето, зашто тој им пркосел со своето знаење.
     Овие епизоди од животот на Исус го потврдуваат дуалистичкото учење набогомилите дека Исус дека бил повеќе дух, а само привидно човек.
     Од слични причини на богомилите им биле блиски и другите апокрифни евангелија, какви што се: Протеоевангелието Јаковлево и Евангелието Никодимово. Во Протоевангелието Јаковлево се изложува најстарата легенда за Богородица, нејзиното потекло и раѓањето на Исус Христос.
     Евангелието Никодимово го обработува Христовото страдање и смрт.
     Освен евангелијата, новозаветните апокрифи ги обработувале настаните и личностите од Делата апостолски, особено апостолите Тома, Андреја и Матеј. Во овие апокрифи тие се задржувале на нивните мачења и чудата кои биле поврзани со нив на нивните христијански мисии по земјите на далечниот Исток.
     Уште популарни од овие биле Новозаветните апокалиптични апокрифи, напишани во форма на визии и „виденија“. Во нив се опишувал задгробниот живот, страдањата на грешниците во пеколот и уживањето на праведниците во рајот, но во нив се сликале и некои есхаталошки мотиви како што бил крајот на светот и последниот суд. Во овој поглед мошне указатеклен е примерот со Видението на апостолот Павле, во кој апостолот Павле во придружба на архангелот Михаил минувал низ пеколот и го гледал мачењето на грешниците. Посебна популарност меѓу „виденијата“ предизвикал апокрифот за Видението Исаиево, кое претставува една контаминација меѓу еден старозаветен и еден новозаветен апокриф. Исаија по својата легендарна смрт и мачеништво го поминал патот и низ седумте неба, каде во визија му се гледа раѓањето и смртта Христова. Во овој апокриф можат да се забележат неколку примери на дуалистичко гледање, од каде може да се согледа неговата популарност не само кај нашите богомили, туку и кај некои западноевопски дуалисти, катари и албигези.
     Од овде може да се види дека еретичката книжевност и култура претставуваат прва критика на феудалните општествени односи од позиција на црквата. Ересите критикувајќи го феудализмот и бараат тој да се поправи во духот и начелата на првобитното ортодоксно христијанство.
     Оттаму, ереста во овие услови имала прогресивен карактер, бидејќи таа го забрзала распаѓањето на феудалното општествено уредување.
     Апокрифите претставуваат еден од најпопуларните книжевни појави во нашата средновековна книжевност. Во нив човекот во рамките на

своите идеолошки можности доаѓал до нови сознанија за светот и неговите појави. Преку апокрифите по пат на фантазија средновековниот човек си ги замислувал своите идеали – рајот, небесниот свет, животот во него.
     Фантастичното во нив било предавано на реалистичен начин и за таа цел се пишувале поетски бајки, легенди и раскази.
     Оттаму, апокрифите биле најомилената литература во нашата средновековна книжевност, како и во книжевностите на другите народи.

Општохристијански хагиографии

     Како што кажува и самиот наслов /светец/, хагиографиите биле биографии за видни христијански личности, прогласени за светци од црквата. Житието има долга историја од првите векови на христијанството па се до средниот век и до поново време. Првите напишани житија биле сведоштва за првите прогони на христијаните, кои постепено се развиле во уметнички житија. Пишувачите на мартириуми своите урнеци ги пронаоѓале во едноставното раскажување на светите книги, во мачењето Христово во евангелијата, во маченичката смрт на Стефан Првомаченик во Делата апостолски и др. Секако, своја улога одиграле и биографиите настанати во античко време.
     Житието зазема многу важно место во системот на средновековните прозни жанри. Некои делови од житието можеле да се користат за индивидуално читање, а некои делови се сврзувале со богослужбата.
     Во богослужбата се користат т.н. кратки житија, кои ги изнесуваат житијата во збиена форма. Кратките/проложни житија се читаат за време на службата во чест на светецот после шестата песна на канонот. Пространите житија се определени за корпоративно читање /на пр. во манастирската трпезарија/.
     Христијанските светски легенди историски водат потекло од култот на мачениците.[1] Крвавите прогони на првите христијани и нивната маченичка смрт биле само основа на која се изградил религиозниот тип на светецот. Од култот на мачениците се создал култот на светителот. Во општохристијанските хагиографии светителите се религиозни херои. Тие му носат светлост на човештвото. Христијанскиот светител и после својата смрт ја задржувал својата моќ, зашто и понатаму неговите мошти чинеле чудни дела. За да се одржи култот на светителот најважна е легендата. Христијанските легенди иако се анонимни тие се дела на пишуваќи кои пишувајќи имале цел пред себе. А целта на легендите имала култска природа.
     Во хагиографиите најчесто се прикажани животите на познатите и истакнатите аскети, кои живееле живот на испосници во големите аскетски центри на Палестина, Константинопол, Света Гора /Атос/, Олимписките гори во Мала Азија.
     Аскетите се одрекувале од сè на земниот свет, занемарувајќи ги сите животни потреби, животот го поминувале со пост и молитви, со самоусовршување спрема начелата на христијанската религија, со што

се приближувале кон Бога, што претставувало идеал на аскетизмот. Хагиографиите биле насочени кон зацврстување на христијанските морални норми и оскудувале со историски податоци, зашто во прв ред биле животните начела до кои се држел аскетот. Спрема веќе утврдениот шаблон, хагиографијата била составена на тој начин за да може што повеќе да се глорифицира моралниот лик на светецот. Во хагиографиите се изнесувал животот на светецот од раѓањето па до смртта, со тоа што често се говори и за чудата што ги прави тој и по смртта. Обично, прво се опишува раѓањето и детството на светецот. Речиси во сите хагиографии светецот уште како дете покажувал богојазливост и религиозна наклонетост. Избегнувал да игра со други деца, медитирал, постел и се молел. Хагиографот обично ги потенцирал оние својства на светецот што биле во согласност со нормите на животот на христијанинот спрема христијанскиот канон. Хагиографот му придодавал на светецот натприродни својства, кои се манифестирале во создавањето ќуда. Во хагиографиите честопати е застапен дијалогот, а тоа создавало извесна динамика во раскажувањето. Монолозите се давале во форма на молитва, восхитување, тага, скршеност, биле целите исполнети со лирска патетика. Самото раскажување во хагиографиите било збогатено со богати споредби, реминесценции, епитети, симболи, метафори. Раскажувањето имало реторски карактер. Во епохата на развиените феудални односи во јужнословенските земји за светци биле прогласувани личности од највисоките општествени слоеви, од државната и црковната хиерархија, вклучувајќи ги тука пред сè владарите и црковните поглавари. Нивните животи се опишани во посебен книжевен вид – биографиите, кои се негувале во голема мера во средниот век.
     Од преведените хагиографии најпознати биле: Животот на Ѓорѓи Кападокиски, животот на Павле Кесариски, животот на Алексеј, човекот божји и др.
     Хагиографијата за св. Ѓорѓи Кападокиски[2] е позната според најран препис од XIV век. Првобитниот текст на оваа хагиографија се однесувал на св. Ѓорѓи, како на војник – светец, но во подоцнежните преработки, покрај основната фабула за жестоките измачувања низ кои поминал св. Ѓорѓи, одрекувајќи да се откаже од христијанството, во основата на оваа хагиографија влегла и епизодата за аждата, која го загрозила животот на царевата ќерка.
     Легендата за животот на св. Ѓорѓи Кападокиски е обработувана не само во византиската, туку и во јужнословенската книжевност, како и во книжевностите на многу други народи. Ова е најубаво идеализиран тип на христијански херој. Ѓорѓи Кападокиски бил погодна личност за идеализиран борец за христијанството, бидејќи потекнувал, спрема преданието од високи општествени редови, од времето на најсилните прогони на христијаните.
     Легендата кажува дека Ѓорѓи бил мошне

богат човек, кој спрема начелата на христијанството, им разделил на сиромашните сè што имал и застанал отворено на страната на прогонетите христијани. Со тоа го разгневил царот кој наредил Ѓорѓи да се подведе на мачења, какви што можела да ги долови само фантазијата на средновековниот писател. Тој издржал најразновидни измачувања – сè додека мозокот не му потекол од ноздрите. Сето тоа Ѓорѓи го издржал, благодарејќи им на молитвите и на длабоката вера во Бога.
     Царот најпосле го повикал и маѓионичарот по пат на маѓии да го одврати од христијанството. Меѓутоа, Ѓорѓи направил таков впечаток кај маѓоничарот што го замолил да го преведе во христијанство.
     Легендата за Ѓорѓи Кападокиски се развивала и добивала различни епизоди. На феудалците им импонирала оваа личност, затоа што им припаѓала на високите општествени редови. Подоцна, анонимниот пишуваќи ја насликал оваа личност спрема вкусот и потребите на феудалното општество.
     Друга преведена и популарна хагиографија во јужнословенската книжевност била хагиографијата за животот на св. Павле Кесариски.[3]
     Ракописот потекнува од XVII век, но судејќи според нејзината популарност секако дека била и порано преведена. Се работи всушност за популарниот расказ за родоскрвниот грев на античкиот крал Едип, пренесен на византискиот светец од VI век и христијанизиран. Родоскрвниот грев претставува еден од најтешките гревови дури и кога се прави од незнаење. Меѓутоа, христијанството го смета покајувањето на човекот заради сторениот грев за најважна етапа во самоусовршувањето на човековата душа. Во оваа хагиографија анонимниот писател истакнува дека и најстрашниот грев како што е родоскрвниот може да се покае ако човек му пристапи искрено и ако се владее според нормите на христијанскиот живот.
     Античката легенда за родоскрвниот грев, како впрочем и христијанската, израснала од одговарачките општествени односи. Едип не знаејќи, се оженил со родената мајка и поднесувал тешки реперкусии заради таквиот престап. Таквите односи на синот и мајката се сметани за престап, веројатно во периодот на зацврстувањето на патријархатот. Меѓутоа, родоскрвниот грев прикажан во оваа хагиографија израснува од феудалните општествени односи.
     Павле Кесариски е плод на грешен брак меѓу брат и сестра, царот и царицата кесариски, склопен свесно за да не се распарчува феудалниот имот. Веднаш по раѓањето Павле бил ставен во еден сандак и фрлен во море од каде се спасил по некое чудо. Бидејќи пораснал, се венчал со царицата кесариска, чиј маж умрел, не знаејќи дека таа му е мајка. Меѓутоа, Павле дознал за тоа, и пред да го стори гревот со својата мајка му се обратил на Јован Златоуст

заради покајување.
     Златоуст констатирал дека и самото венчавање со мајката е тежок грев кој бара соодветно искупување. Затоа, Златоуст се заклуѓил во мраморен столб, а клучевите ги фрлил во море. Клучевите биле пронајдени дури по 12 години и кога го отвориле мраморниот столб го нашле Павлета жив и посветен.
     Крајот на оваа хагиографија им послужил на средновековните свештеници во своите проповеди на верниците да им укажуваат на значењето на покајувањето и на милостивоста на Бога кој ги простувал и најстрашните гревови на оние кои искрено се каеле.
     Оваа многу позната христијанизирана легенда за Едиповиот грев влегла и во народната книжевност, во познатите песни за Наход Симеон, за цар Душан и за други.